W dniu 12 grudnia 2022 r. mija 40 lat od podpisania w 1982 r. w Montego Bay na Jamajce, konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza (United Nations Convention on the Law of the Sea – UNCLOS), nazywanej „Konstytucją Mórz i Oceanów”. Konwencja umocniła reżim prawa morza, który opiera się na podziale Oceanu Światowego na osiem kategorii obszarów morskich o wyodrębnionym statusie prawnym. W UNCLOS dokonano ostatecznego normatywnego podziału przestrzeni oceanu oraz określenia praw i obowiązków państw nadbrzeżnych i państw trzecich w obszarach morskich. Podział ten kształtował się w ciągu kilkusetletniej praktyki państw, która przyczyniła się do powstania norm prawa zwyczajowego, tworzonych przez państwa nadbrzeżne, głównie mocarstwa morskie. UNCLOS wyraźnie rozdziela suwerenność terytorialną państwa nadbrzeżnego od wykonywania przez to państwo praw suwerennych w obszarach morskich o ograniczonej jurysdykcji (np. w wyłącznych strefach ekonomicznych). Prawa suwerenne mają charakter praw wyłącznych w zakresie prowadzonej przez państwo nadbrzeżne działalności związanej z morzem.
Od kilkunastu lat na całym świecie podejmowane są działania na rzecz zarządzania Oceanem Światowym. Ramy prawne zarządzania środowiskiem morskim i jego zasobami zostały wprowadzone do prawa międzynarodowego przez UNCLOS, która promuje podejście holistyczne. Konwencja o prawie morza ustanowiła porządek prawny mórz i oceanów, aby ułatwić międzynarodową komunikację i pokojowe korzystanie z mórz i oceanów, zapewnić sprawiedliwe korzystanie z zasobów morskich i ich ochronę. Jednym z celów UNCLOS jest rozwój racjonalnego wykorzystania zasobów morskich i ochrona żywych zasobów morskich. Z UNCLOS wynika obowiązek ochrony i zachowania środowiska.
Rosnące zainteresowanie społeczności międzynarodowej problematyką zarządzania oceanem oraz tworzenia zintegrowanych krajowych polityk oceanicznych jest związane ze wzrastającą świadomością nadrzędnej roli oceanów, mórz i wybrzeży, z jednej strony jako źródła przetrwania życia, a z drugiej – w związku z koniecznością przemodelowania paradygmatów rozwoju wobec problemów globalnych, w tym skutków zmian klimatu. Zarządzenie Oceanem Światowym (Global Ocean Governance – GOG) jest sposobem, w który społeczność instytucjonalizuje cele, priorytety i zasady współpracy. Może być ono wykonywane na płaszczyźnie międzynarodowej, regionalnej oraz krajowej, i jest oparte na formalnych oraz nieformalnych umowach, instytucjach i organizacjach międzynarodowych, a także na wzorcach postępowania w zakresie użytkowania zasobów oceanów i mórz oraz korzystania z nich. Zarządzanie Oceanem Światowym obejmuje identyfikację i ocenę problemów oraz określenie możliwości ich rozwiązywania m.in. przez odpowiednio zaprojektowane standardy prawne.
Od podpisania Konwencji o prawie morza upłynęło 40 lat, a od jej wejścia w życie – 28 lat. W tym czasie doszło do wielu zmian w zakresie techniki i technologii morskiej. Wszystkie one wymagają odpowiedzialnego podejścia do dalszego rozwoju, w tym ukierunkowania go na zrównoważoną żeglugę morską i niebieską gospodarkę.
Tekst i zdjęcie: dr hab. Dorota Pyć, prof. UG
Centrum Badań nad Gospodarką Morską Uniwersytetu Gdańskiego
